الزامات بازآفرینی شهری
تدوین برنامه‌های جامع برای توسعه اجتماعی و اقتصادی، مبارزه با مشکلات محلی، تشکیلات منظم احیای شهری، توانایی مالی از راه درآمدهای محلی، طرح‌هایی برای مسکن خانوارهای جابه‌جا شده و مشارکت شهروندان در حل مسائل و مشکلات شهری را دنبال کند.فرسودگی ساختمان‌ها و محله‌ها در نابرابری میان «خدمات عرضه شده توسط بافت و نیاز امروز» نمود می‌یابد. بافت‌های فرسوده شهری که ساکنان بسیاری را نیز در خود جای داده است دارای شرایط بحرانی هستند. بافت‌های فرسوده شهری در فرآیند زمانی شکل گرفته و امروزه در محاصره تکنولوژی عصر حاضر و توسعه شهری جدید گرفتار شده‌اند و از لحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی هستند که نمی‌توانند جوابگوی نیاز ساکنین خود باشند. آسیب‌پذیری خانه‌های بافت‌های فرسوده در برابر زلزله کاملا جدی است. زیرساخت‌های بافت فرسوده از متوسط شهر بسیار کمتر است و فقر اقتصادی در بافت‌های فرسوده، توان مشارکت و نظارت مردم را سلب کرده است. در توسعه پایدار شهرها، توجه به بافت‌های فرسوده و نوسازی و بهسازی آنها بسیار قابل توجه است. هنگامی که حیات هر محدوده از شهر به هر علتی رو به رکود می‌رود بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می‌گیرد و فرسودگی شهری به زدودن خاطرات جمعی، افول حیات شهری واقعه‌ای و شکل گرفتن حیات شهری روزمره‌ای کمک می‌کند. آنچه قابل توجه است اینکه فضاهای شهری فرسوده می‌تواند موجب بسترسازی ناهنجاری‌های اجتماعی شود که ناامنی نیز در آنها وجود دارد. این موارد متذکر اهمیت موضوع در جوامع امروز بوده و بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، بیانگر نیاز به تغییر در نقش ظاهری و درونی آن است که در جهت نیل به اهداف توسعه پایدار حرکت می‌کند. بنابراین می‌توان به مفهوم فرسودگی بافت‌های شهری و به تبع آن ساختمان‌هایی که مردم در آن سکنی گزیده‌اند، نگریست. فرسودگی به کالبد منحصر نمی‌شود؛ بلکه معرف وجود شرایطی است که زندگی انسان‌ها را از ابعاد مختلف تهدید می‌کند.
در نگاهی کلی به بافت‌های فرسوده، تنها فرسودگی کالبدی قابل رویت نیست بلکه فرسودگی امنیتی، اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی، فرهنگی نیز قابل رویت است. زیرا جرایم در بافت فرسوده بیشتر از نقاط دیگر است، آسیب‌پذیری خانه‌های بافت فرسوده در برابر زلزله کاملا جدی است، امداد و خدمات رسانی در مواقع بحران با مشکلات جدی روبه‌رو است، امکان حفظ حرمت انسان‌ها به حداقل می‌رسد، رشد و تربیت در بافت فرسوده با موانع جدی محیطی روبه‌رو است، زیرساخت‌های بافت فرسوده از متوسط شهر بسیار کمتر است، فقر اقتصادی در بافت فرسوده توان مشارکت و نظارت مردم را سلب می‌کند. تجدید حیات، به روز‌کردن، تبدیل و دگرگونی، حفاظت، نو شدن، احیا و تعمیر اقدامات بازآفرینی هستند که این روزها در کشور ما بسیار از آن نام برده می‌شود و به عنوان یکی از سیاست‌های دولت بیان شده است؛ اقدامی که می‌تواند در زمینه توجه به شهرها بسیار موفق باشد. بازآفرینی یا احیای شهری به مفهوم تجدید حیات یا باز زنده‌سازی بخش‌هایی از نواحی شهری است که فاقد استانداردهای عمومی رایج زندگی شهری هستند. این نواحی در بخش‌های مختلف شهر شکل می‌گیرند اما معمولا در بخش مرکزی شهرها قرار دارند و با مسائلی از قبیل کمبود مسکن مناسب، تضادهای غیرمنطقی کاربری اراضی، مشکلات ترافیک، محدودیت فضایی، مشکلات اجتماعی دست به گریبانند.
«احیای شهری» به عنوان یک برنامه طراحی شده برای دستیابی به اهدافی از قبیل رساندن ساختمان‌های موجود به استانداردهای قابل قبول، نگهداری و حفاظت از ساختمان‌های دارای ارزش تاریخی- فرهنگی، تخریب و پاکسازی ساختمان‌های فرسوده مطرح است. بنابراین احیای شهری با تغییر بناهای فرسوده و کهنه و جایگزینی آنها توسط سازه‌ها و کاربری‌های جدید شهری از جمله خیابان‌ها و پارک‌ها همراه است. احیای شهری فرآیندی است که از مراحل متوالی تشکیل شده و با ایجاد زمینه مناسب برای مشارکت شهروندان در برنامه‌های توسعه شهری انجام می‌شود. جامعه شهری برای اصلاح، توسعه و تکامل شهر باید برنامه مناسب و مشخصی داشته باشد و آنها را بر اساس چارچوبی شامل سیستم و مقررات قانونی که بطور کارآمد برنامه‌ها را تهیه و اجرا کند، تدوین برنامه‌های جامع برای توسعه اجتماعی و اقتصادی، مبارزه با مشکلات محلی، تشکیلات منظم احیای شهری، توانایی مالی از راه درآمدهای محلی، طرح‌هایی برای مسکن خانوارهای جابه‌جا شده و مشارکت شهروندان در حل مسائل و مشکلات شهری را دنبال کند. بنابراین بازآفرینی شهری را می‌توان جنبه‌ای از مدیریت و برنامه‌ریزی نواحی شهری موجود به جای برنامه‌ریزی و توسعه نواحی کاملا جدید دانست. همچنین می‌توان بازآفرینی شهری را بیش از نوسازی دانست، چرا که تلاش برای بازگرداندن سرمایه‌گذاری و افزایش کیفیت زندگی در نواحی شهری است. اما باید توجه داشت که فهم نادرست از مشارکت و عدم اعتقاد به آن می‌تواند موجب تداوم رویه‌های ناکارآمد در حوزه «اسناد فنی» و «مدیریت» طرح‌های بازآفرینی در کشور شود. همچنین «مردم‌گریزی» در سیاست‌های دولتی در ایران می‌تواند موجب عدم تحقق باز زنده‌سازی و در نتیجه حقوق و خواسته ساکنان بافت‌های فرسوده شود. در هر حال باید به یاد داشت که ایران کشوری است که بر خط زلزله قرار گرفته و خطر هر لحظه در کمین است.
طاهره نصر
رییس گروه تخصصی معماری و نایب‌رییس کمیسیون انرژی سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور
